به عنوان مقدمه یادآوری این نکته ضروری به نظر می‌رسد که از نظر پزشکی، زهر یا سم به موادی اطلاق می‌شود که با ورود به بدن، اختلالات و عوارضی را سبب می‌شود که به رنج و درد وحتی مرگ فرد مسموم منجر می‌گردد. از این رو اصطلاحاتی از قبیل مسمومیت با آب یا مسمومیت داخلی و مسمومیت آبستنی، به همان اندازه که از نظر پزشکان آشنا و قابل درک است، نزد غیرپزشکان، ناآشنا و شگفت‌انگیز جلوه می‌کند.

در حقیقت از دید پزشک، تفاوت بین یک ماده غذایی و دارویی و سمی، گاهی فقط تفاوت در مقدار آن است. مثلا ویتامین D برای رشد استخوان‌ها و متابولسیم کلسیم در بدن ضروری است و با این نگاه یک «غذا» محسوب می‌شود. از سوی دیگر با مقادیرزیادتر، برای درمان بعضی بیماری‌ها مثل اختلال جذب کلسیم توسط پزشک تجویز می‌شود که در این صورت یک «دارو» به حساب می‌آید، اما اگر با مقداری بیش از حد لازم برای بدن به شخص داده شود، موجب اختلالاتی می‌شود که به عنوان «بیماری» شناخته می‌شود و در این صورت، همین ماده یک «سم» به حساب می‌آید و بیماری ایجاد شده را می‌توان «مسمومیت با ویتامین D» نامید.

با این مقدمه درمی‌یابیم تعداد سمومی که می‌توانند بدن را مورد آزار قرار دهند، بسیار زیاد و متجاوز از صدها هزار ماده شیمیایی است که تقریبا شامل همه داروها، مواد شیمیایی و صنعتی، گیاهان، جانوران سمی و غذاها می‌شود و در حال حاضر به علت وسعت دامنه سم‌شناسی، این دانش از شاخه‌های مهم پزشکی به شمار می‌رود. مسمومیت‌های شغلی، مسمومیت‌های عمدی که به قصد خودکشی و اغلب به وسیله بیماران روانی ایجاد می‌شود، مسمومیت‌های جنایی که به ندرت برای کشتن دیگران مورد استفاده جانیان قرار می‌گیرد، مسمومیت‌های اتفاقی مثلا ناآگاهی از سمی بودن یک غذا (مثلا قارچ سمی) و اشتباه درمصرف دارو و بیش از حد مصرف کردن دارو، موارد عمده‌ای هستند که تحت درمان پزشک سم‌شناس قرار می‌گیرد.

مسمومیت در کودکان، اغلب اتفاقی است و بیشتر این موارد به وسیله موادی است که در محیط خانه یافت می‌شود و طفل از ماهیت خطرناک و سمی آن آگاه نیست. درکشور ما، به ویژه در روستاهای کشور، مسمومیت با منواکسید کربن (زغال گرفتگی) هنوز هم سالانه تعداد زیادی از اطفال معصوم را به کام مرگ می‌کشاند. مسمومیت به علت خوردن بادام تلخ، سیگار، گیاهان سمی و غذاهای فاسد نیز در کودکان چندان نادرنیست.

بلع مواد سوزاننده مثل آب ژاول (که درمنازل به عنوان ماده سفیدکننده پارچه‌ها مورد استعمال قرار می‌گیرد) نیز از مواردی است که کودکان را راهی بیمارستان می‌کند.

در بخش کودکان بیمارستان لقمان حکیم که به عنوان یک مرکز مسمومیت، دارای سابقه طولانی است و روزانه به طور متوسط ۱۰- ۸ کودک مسموم می‌پذیرد، در یک مطالعه آماری که روی ۳۴۱۶ کودک انجام شد، در ۱۱۵۰ مورد علت مسمومیت «نفت» بوده است. در یک کنفرانس پزشکی در سال ۱۳۶۹ در همین بیمارستان گزارش شد که از ۳۴۶۳ مورد مسمومیت با نفت که طی ۵ سال به بیمارستان مراجعه کرده‌اند، ۳۱۳ مورد به علت وخامت حالشان بستری شده‌اند و بقیه به صورت سرپایی مداوا گردیده‌اند و از میان افرادی بستری ۱۷ تن جان سپرده‌اند.

این آمار نشان می‌دهد که کودکان بی‌گناه ما مثل والدین خویش و بسیاری از هم‌نوعان سیاست‌پیشه، به خاطرنفت دچار رنج و زحمت شد‌ه‌اند! و داستان نفت، نه تنها در میان محافل سیاسی و اقتصادی جهان و مردم کوچه و بازار – که در سرمای زمستان در انتظار اعلام کوپن دریافت نفت هستند – بلکه در محافل بیمارستانی نیز طرفدار دارد!

در کشورهایی که از نفت سفید به عنوان سوخت استفاده می‌شود (مثل بسیاری از نقاط کشور خودمان)، به خصوص در زمستان، وجود نفت در خانه‌ها الزامی است و به هنگام کمیابی نفت، در تابستان باید آن را تدارک دید و برای زمستان بعد ذخیره کرد. توصیه می‌شود که پدران و مادران این ماده نازنین را در جایی که معمولا مواد غذایی نگه‌داری می‌شود – مثل بطری‌های نوشابه – نریزند و در دسترس اطفال قرار ندهند، زیرا تجربه به ما نشان داده است که معمولا مصیبت زمانی روی می‌دهد که کودک، نفت را به جای آب از کاسه یا بطری نوشیده است. باید این نکته را در نظر داشت که ۶۰ درصد مراجعین مسمومیت با نفت، در سنین یک تا سه سالگی به سر می‌برند. ریختن هرنوع ماده سمی مایع در شیشه‌های مواد غذایی، کاری ناشایست و خطرناک است و چه بسا ممکن است بقایای ماده سمی در ظروف، در کودکان یا بزرگسالان ایجاد مسمومیت کند.

باید توجه داشت که کودک در ۳-۱ سالگی هر چیزی را که به دستش برسد، به دهان می‌برد؛ پس در دسترس قرار دادن مواد مسموم کننده، واقعا خطرناک است. قرص‌ها و کپسول‌های الوان که بعضی پوشش شیرینی دارند، ممکن است برای کودکان با آب‌نبات اشتباه شود. الکل صنعتی، آب ژاول، سموم حشره‌کش و نفت، اگر در بطری نوشابه ریخته شود، بعید نیست توسط کودک نوشیده شود. به پدران و مادران توصیه می‌شود که داروها را در قفسه‌های قفل دار و جایی بلندتر از دسترس کودکان قرار دهند. یک اشتباه شایع این است که بعضی می‌پندارند داروهای تقویتی خطر جدی ندارند، اما همیشه اینطور نیست. خطر بلع قرص‌های آهن (داورهای خونساز) به مراتب از داروهای خواب‌آور بیشتر است. مسمومیت با قرص «ورونال» که نام آن از «ورا» (شهری که رمئو و ژولیت در آن به خواب ابدی رفته‌اند) گرفته شده است. مرگ و میری حدود یک چهارم درصد و مسمومیت با قرص آهن حدود هشت درصد است و به این ترتیب، اگر آمار مرگ مسمومین با نفت را در نظر بگیریم، می‌بینیم این مسمومیت، بیشتر از نظر شیوع اهمیت دارد تا از نظر میزان مرگ و میر و شاید مرگ و میرهای سیاست‌های نفتی خیلی بیش از مسمومیت با آن باشد.

منبع: مرکز مشاوره و روانشناسی ایران-مشاوره کودک تلفنی :کودک و نفت